İSLAMİYET ÖNCESİ SÖZLÜ DÖNEM TÜRK EDEBİYATI ŞİİRİNİN ÖZELLİKLERİ
Bu dönem ürünleri ilk olarak dini törenlerde doğmuş sonra da varlığını devam ettirmiştir. Bu dönemde dinî törenlerde söylenen şiirlere “yır” denir.
- İslamiyet Öncesi Dönem’de yuğ, sığır, şölen, toy gibi törenler düzenlenmektedir.
- Yuğ: Ölen bir kişinin ardından yiğitliklerinin, kahramanlıklarının anlatıldığı törenlere verilen addır.
- Sığır: Av öncesi, avın bereketli geçmesi için yapılan törenlere verilen addır.
- Şölen: Av sonrası yapılan törenlere verilen addır.
- Toy: Genellikle düğün veya farklı şenlikler için yapılan törenlerdir.
- Yabancı etkilerden uzak olan dil sade ve millîdir.
- İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı, Orta Asya bozkırlarında atlı göçebe hayatının özelliklerini yansıtır.
- Şiirlerde kullanılan nazım birimi dörtlüktür.
- Şiirlerde uyak düzeni genellikle düz kafiye (aaab, cccb, dddb…, abab, cccb, dddb… veya abcb, dddb, eeeb…) şeklindedir.
- Şiirlerde genellikle yarım uyak kullanılmıştır.
- Ürünler, Türklerin millî ölçüsü olan hece ile söylenmiştir.
- Aşk, yiğitlik, yurt ve tabiat sevgisi, büyüklere saygı, cesaret, doğa sevgisi ve din işlenen başlıca temalardır.
- Dönem ürünleri genellikle anonimdir; pek azının sanatçıları bilinmektedir. Bilinen ilk Türk şairi Aprınçur Tigin’dir.
- Sözlü Edebiyat Dönemi’nde şiirler; kam, baksı, şaman, ozan adı verilen kişiler tarafından dile getirilmiştir.
- Şiirler kopuz adı verilen saz eşliğinde söylenir.
- Bu dönemde destan, koşuk, sagu, sav biçiminde ürünler verilmiştir.
- Kaşgarlı Mahmut Türk boyları arasında dolaşarak bu sözlü ürünleri derlemiş ve “Divanü Lügâti’t-Türk” adlı eserine almıştır.
- Sözlü Dönem’e ait bu ürünler, dilden dile aktarılarak yayılmış ve günümüze kadar gelmiştir.
- Sözlü Dönem’de destanlar ağırlıkta olduğundan bu dönem “Destanlar Dönemi” olarak da adlandırılmaktadır.
KOŞUK
- Sığır ve şölen törenlerinde kopuz eşliğinde söylenen lirik şiirlerdir.
- Genellikle aşk, tabiat, güzellik konuları işlenir.
- Dörtlükler hâlinde oluşturulur.
- 7’li, 8’li veya 11 ’li hece ölçüsüyle ve yarım kafiye kullanılarak oluşturulmuştur.
- Koşuklarda kafiye düzeni düz kafiye (aaab, cccb, dddb…, abab, cccb, dddb… veya abcb, dddb, eeeb…) şeklindedir.
- Koşuklar, söyleyeni belli olmayan anonim ürünlerdir.
- Koşuklar söyleyiş özellikleri ve konuları bakımından halk edebiyatındaki koşmalara ve divan edebiyatındaki gazellere benzer.
SAGU
Sagular yuğ adı verilen cenaze törenlerinde söylenen ölen bir kişinin ardından duyulan acıyı, onun kahramanlığını, ona duyulan özlem gibi konuları işleyen şiirlerdir.
- Dörtlük nazım birimi kullanılır.
- Genellikle 7’li hece ölçüsüyle oluşturulur.
- Kafiye düzeni koşukla aynıdır.
- Sözlü Edebiyat Dönemi’ne ait bir ürün olduğu için anonimdir.
- Dil, halkın anlayabileceği yalınlıktadır.
Not: İslamiyet’in kabulünden önceki dönemde sagu adı verilen nazım biçiminin divan edebiyatındaki karşılığı mersiye halk edebiyatındaki karşılığı ise koşma nazım biçimiyle söylenen ağıtlardır.
