NAZIM BİÇİMLERİ (ŞEKİLLERİ)

Şiirin mısra sayıları, kafiyeleniş şekline ve kullanılan ölçü şiirin nazım şeklini (biçimini) belirler. Bir milletin tarih ve kültür içindeki yolculuğu o milletin edebiyatına da yansır. İslamiyet öncesinde var olan nazım şekillerimiz Arap ve Fars edebiyatı ile etkileşimimiz sonucunda yeni yeni nazım şekilleri eklenerek devam etmiştir. Yenileşme döneminde Batı edebiyatından gelen yeni yeni nazım şekilleri de edebiyatımızda görülmeye başlanmıştır.

Nazım Şekillerini edebi dönemlerimiz içinde incelememiz daha anlaşılır olacaktır.

HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ

A. ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ

1. MANİ

Sözlü/anonim edebiyat ürünlerindendir.

Dört mısradan meydan gelir.

Yedili hece ölçüsüyle söylenir.

Sevgi, tabiat, övgü, yergi, evlât sevgisi, ayrılık, hasret ve aşk konularını işler.

İlk iki mısra doldurmadır, konuya giriş için söylenir. Son iki mısrada ise asıl söylenmek istenen verilir.

Maniler, düz mani, ayaklı (cinaslı, kesik) mani, eklemeli mani gibi türleri vardır.

Doğu Anadolu’da mani yerine bayatı sözü de kullanılmaktadır.

Uyak düzeni aaba şeklindedir.

 Akan sular olaydım,
 Kız testine dolaydım;
 Gümüşten kollarına
 Bir bilezik olaydım. 

 Garibim bu gülşende,
 Baykuşlar ötüşende;
 Gariplik ne çetinmiş,
 Baş yastığa düşende. 

2. TÜRKÜ

Aşk, doğa, güzellik, kahramanlık, ölüm, gurbet gibi konularda özel bir ezgiyle söylenen şiirlerdir.

Türküler genellikle anonim olsa da söyleyeni belli olan türküler de vardır.

Daha çok 8‘li ve 11’li hece kalıbıyla söylenir.

Bent ve kavuştak olmak üzere iki bölümden oluşur.

Türküler ezgilerine göre divan, usulsüz, bozlak, koşma, hoyrat, kayabaşı, Çukurova gibi çeşitlere ayrılır.

3.Ninni

Anonim/sözlü ürünlerdendir.

Çocuğun uyumasının sağlanması ya da ağlamasının durması için, sade bir dille ve hece ölçüsüne göre ezgili olarak söylenen türkülerdir.

Söyleyeni belli olmayan bu ürünler dörtlüklerden ve nakarat bölümlerinden oluşur.

 Dandini dandini danalı bebek
 Elleri kolları kınalı bebek
 Benim de yavrum cicili bebek
 Uyusun da büyüsün ninni. 

B. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ                           

1. KOŞMA

Âşık edebiyatında en çok sevilen ve kullanılan nazım şeklidir.

 3-5 dörtlükten oluşur.

11’li hece ölçüsüyle yazılır, söylenir.

Şair son dörtlükte mahlâsını söyler.

Uyak düzeni  abab cccb dddb…  şeklindedir. İlk dörtlüğün uyak düzeni xbxb ya da aaab şeklinde de olabilir.

Koşmalarda genellikle aşk, güzellik, tabiat, sevgi vb konular işlenir.

Koşmalar konularına göre güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt gibi nazım türleri içerir.

2. SEMAİ

Semai koşma şeklinde yazılır koşmadan tek farkı 8’li hece ölçüsüyle yazılmasıdır.

Semailer kendine özgü bir ezgiyle söylenir.

Sevgi, güzellik, ayrılık ve doğa konularını işler.

3. VARSAĞI

Toroslardaki Varsak (Avşar) boyunun özel bir ezgiyle söylediği türkülerden geliştirilmiş bir nazım biçimidir.

Hecenin 8’li kalıbıyla yazılır.

Genellikle “bre, bre hey, hey, be hey” gibi ünlem sözcüklerine yer verilir.

Kafiyelenişi ve dörtlük sayısı semai ve koşma ile aynıdır.

Dadaloğlu ve Karacaoğlan varsağılarıyla ünlü iki şairdir.

4. DESTAN

Âşık şirinin en uzun nazım biçimidir.

Dörtlüklerden oluşur.

Dörtlük sayısında bir sınırlama yoktur..

Savaşlar, kahramanlıklar, ayaklanmalar, kıtlıklar, doğal afetler, salgın hastalıklar, eşkıya ve ünlü kişilerin serüvenleri, gülünç olaylar, toplumsal taşlama ve eleştiri, atasözleri, hayvanlar destanlara konu olur.

Destanlar koşma gibi kafiyelenir.

Hecenin daha çok on birli kalıbıyla yazılır/söylenir. Sekizli kalıpla söylenenler de vardır.

C. TEKKE EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ                           

1. İLÂHÎ

Allah aşkını konu edinen, Allah’ı övmek, ona yalvarmak için yazılan/söylenen şiirlerdir.

Özel bir ezgiyle okunur.

İlâhîler tarikatlara göre türlü adlar alır: Mevlevîlerde âyin, Bektaşîlerde nefes, Alevilerde deme (deyiş, deme), diğer tarikatlarda de cumhur ya da ilâhî denir.

İlâhî, yedili, sekizli ve on birli hece ölçüsüyle yazılır.

Dörtlük sayısı 3-7 arasındadır.

Kafiye düzeni koşmaya benzer: abab cccb dddb…  

2. NEFES

 Bektaşî şairlerinin yazdıkları tasavvufî şiirlerdir.

Nefeslerde genellikle Hz. Muhammet ve Hz: Ali ve pirler için övgüler de söylenir.

Edebiyatımızda Pir Sultan Abdal nefesleriyle ünlüdür.

3. NUTUK

Tekke önderlerinin tarikata yeni giren dervişlere tarikatın ilkelerini öğretmek amacıyla söyledikleri didaktik şiirlerdir.

4. DEVRİYE

İlâhîye benzer. Ezelden beri var olan insan ruhunun Allah’tan gelip tekrar Allah’a dönmesi düşüncesini işleyen şiirlerdir.

5. ŞATHİYE

Dinin ilkelerinden, inançlardan teklifsizce ve alaycı bir dille söz ediyormuş gibi söylenen şiirlerdir.

Görünüşte saçma sanılan bu şiirler aslında toplumun ve insanların eleştirisini yapmakta ve tasavvuf kavramlarını anlatmaktadır. Bunlara genellikle Bektaşî şairlerinde rastlanır.

D. DİVAN ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ