LEHÇE, ŞİVEİ, AĞIZ
LEHÇE
Bir dilin tarihin çok eski zamanlarında ana dilden ayrılmış; ses, şekil ve anlam bakımından büyük farklılıklar gösteren kollarına lehçe denir. Türk Dilinin iki “Yakutça” ve ” Çuvaşça” adında iki lehçesi vardır.
Coğrafi ve kültürel etmenler lehçelerin oluşmasında önemli rol oynar. Birbirinden ayrılan topluluklar zaman içinde yeni coğrafyanın ve kültürün etkisiyle değişmeye başlar. Bu değişim zaman içinde büyür. Tarihin çık eski zamanlarında meydana gelen bu değişim bir müddet sonra sanki iki ayrı dilmiş gibi olur.
- Balık baştan kokar (Türkiye Türkçesi)
- Bil balık bahıttan sıyıtar ( Yakutça)
- Ben çuvaşça öğrenmek istiyorum. ( Türkiye Türkçesi)
- Epê çuvaşla kalâr-ha verenez tetêp (Çuvaşça)
ŞİVE
Bir dilin bilinen bir tarih içinde birbirinden ayrılmış, ses, şekil ve anlam yönünden farklılaşan kollarına şive denir.
Şivede ses, şekil ve kelime ayrılıkları lehçeye göre daha azdır.
Azeri, Kazak, Kırgız, Türkmen, Özbek ve Türkiye Türkçesi Türkçenin şiveleri arasındadır.
- Türkiye Türkçesi: Kızım sana söylüyorum, gelinim sen anla.
- Azerbaycan Türkçesi: Gızım sene deyirem, gelinim sen işit.
- Türkmen Türkçesi: Gızım sanga aydayıng, gelnim sen düş.
- Kazak Türkçesi: Kelinim sağan aytam, kızım sen tıngda.
- Kırgız Türkçesi: Keregim sana aytam, kelinim sen uk.
- Tatar Türkçesi: Kızım sınga eytem, kilnem hin tıgla
AĞIZ
Bir dilin ülke içinde konuşma biçimlerinde, söyleyişte görülen ayrılıkları yansıtan konuşma biçimlerine ağız denir.
Isparta ağzı, Konya ağzı, Erzurum ağzı…
Batı Anadolu Ağızlarından Örnekler
- Alnacında: Tam karşısında.
- Göde: Zayıf, çelimsiz
- Gurma: Musluk.
- Çilpi: Küçük, ateş tutuşturmakta kullanılan odun parçası.
- Bağa: Guatr
- Genk: İşlenmemiş sert toprak.
- Keşir: Havuç
Doğu ve Günedoğu Anadolu Ağızlarından Örnekler
- Böğürcük: Böbrek.
- Pisik: Kedi.
- Mişmiş: Kayısı, zerdali.
- Küncü: Susam.
- Tağa: Pencere.
- Tike: Parça (kuşbaşı et).
- Kara yatılık: Tifo.
- Öden: Mide.
- Ölülük: Mezarlık.
Orta Anadolu Ağızlarından Örnekler
- Bük: Ağaçlık yer.
- Çıdırgı: Ateş tutuşturmakta kullanılan kuru dal parçaları.
- Efenekli: Aşırı titiz.
- Enek: Meyve çekirdeği.
- Gidişmek: Kaşınmak.
- Balak: Tavşan yavrusu.
- Kuzey Anadolu Ağızlarından Örnekler
- Güpül: Şişman.
- Orakayı: Temmuz.
- Yal: Hayvan yiyeceği.
- Çerik: Tuzlanmış ve kurutulmuş et.
- Eze: Teyze.
- Çiğit: Meyve çekirdeği.
- Kırtlamak: Isırmak.
Konuşma Dili
İnsanların konuşurken kullandıkları dile denir. Konuşma dili bölgeden bölgeye göre değişiklikler gösterir. yazı diline göre kurallara daha az uyulur. Kısaltmalara, söyleyiş kolaylıklarına gidilir.
bakayım >> bakim,
geliyorum >> geliyom
Yazı Dili
Yazı dili eserlerde, kitaplarda, resmi yazışmalarda kullanılan dildir. yazı dilinin belirli kuralları vardır. konuşma dili gibi değişiklikler yazı dilinde kullanılamaz.
Her bölgenin doğal dili o dilin konuşma dilidir. Bir ülkede çok sayıda konuşma dili vardır. Ama tek bir yazı dili vardır. Türkçemizin yazı dili “İstanbul Ağzı” esas alınarak oluşturulmuştur.
Argo
Belirli bir toplum tarafından kullanılan, ortak dilden farklı anlamlar içeren, belirli kesimler tarafından kullanılan dildir.
Argo, mevcut kelimelere değişik anlamlar yüklendiği gibi yeni kelimeler de oluşturularak yapılan kaba bir söyleyişe sahiptir.
Örnek:
- Atmasyon: Asılsız, uydurma
- Cavlağı çekmek: Ölmek
- Façasını bozmak: yüzünü yaralamak
- İpsiz: işsiz, güçsüz, serseri
- dümen: hile
- okutmak: elden çıkarmak