Cümlenin Ögeleri
A TEMEL ÖGELER
1. YÜKLEM
Cümlede iş, oluş, hareket bildiren kelime veya kelime gruplarıdır.
Cümlede ilk bulunacak ögedir. Diğer ögeler yükleme sorularak bulunur.
Yüklem basit, birleşik veya türemiş sözcük olabilir.
Yüklem sözcük veya sözcük grubu olabilir. Bazen cümlenin tamamı yüklem olabilir.
Yüklem fiil olabildiği gibi ek fiil almış ad soylu sözcük de olabilir.
Yüklem cümle içinde başta, ortada veya sonda olabilir.
Örnek:
Onu herkes severdi çocukluğunda.
Onu arayan bendim.
Ortalıkta dolaşan Ayşe’nin sözleriymiş.
2. ÖZNE
Cümlede yüklemin bildirdiği işi yapan kelime veya kelime gruplarıdır.
Yüklemden sonra bulunacak ikici ögedir.
Yükleme sorulan “ne?”, “kim?” sorularına cevap veren kelime veya kelime grubudur.
Özne sözcük veya sözcük grubundan oluşabilir.
GERÇEK ÖZNE
Cümlede yüklemin bildirdiği işi yapan kelime veya kelime gruplarıdır.
Örnek:
Bahçedeki şeftali ağacı geçen hafta çiçek açtı.
Hepimiz o olayı biliyoruz.
Hatıralar gün geçtikçe daha da yoruyor.
Sevgi insanlar arasındaki en güçlü bağdır.
Hasan toplantıya gelmedi mi?
GİZLİ ÖZNE
Özne bazı cümlelerde yazılmayabilir. Ama bu özne olmadığı anlamına gelmez.
Yüklemdeki kişi eki kişi ekinden anlaşılan öznedir.
Örnek:
Toplantıya gelemedim. (Özne: O)
Yaptıklarının hesabını vereceksin bir gün. (Özne: Sen)
Yarın İstanbul’a gidecekler. (Özne: Onlar)
Uyarı: Gizli özne öge sayısı sorularında dikkate alınmaz
SÖZDE ÖZNE
Yüklemi edilgen çatılı fiil olan cümlelerin nesneleri özne görevini üstlenir. Yüklemin bildirdiği işi dolaylı olarak yapan gibi görünür. Bunun için dolaylı özne veya sözde özne denir.
Örnek:
Kapı açıldı.
Son günlerdeki sorunlar halledildi.
Beklenen gemi akşam saatlerinde görüldü.
Örnek:
Aşağıdaki cümlelerden hangisi temel ögelerden oluşmuştur?
A) Bu bölgeye daha önce hiç gelmemiş bir köylü çocuğuydu.
B) Bana göre sistem çalışmanın bir sonucudur.
C) Başarıya ulaşmak için durmadan çalışmak herkesin yapacağı bir şey değildir.
D) Okul müdürü odasından çıkar çıkmaz çocuklar bahçeye indi.
E) Dut ağacının altındaki tavuklara su verdi.
B YARDIMCI ÖGELER
1. NESNE
Cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir.
Yükleme sorulan “ne?”, “neyi?”, “kimi?, “nereyi? sorularına cevap veren öge nesnedir.
Nesne belirtili nesne ve belirtisiz nesne olmak üzere ikiye ayrılır.
a) BELİRTİLİ NESNE
Yükleme sorulan “neyi?”, “kimi?, “nereyi? sorularına cevap verir.
Belirtili nesneler “-i” belirtme hal ekini alırlar.
b) BELİRTİSİZ NESNE
Yükleme sorulan “ne?” sorusuna cevap verir.
Belirtisiz nesneler yalın halde bulunur.
Örnek:
Hasan amca tarlayı sürmüş.
Nereyi sürmüş? (tarlayı- belirtili nesne)
Defteri çantama koymayı unutmuşum. (belirtili nesne)
Ucuz bulunca on kilo ceviz aldım. (belirtisiz nesne)
2. ZARF TÜMLECİ
Yüklemi zaman, durum, yer-yön, miktar yönünden niteleyen ögedir.
Yükleme sorulan “Ne zaman?”, “Nasıl?”, “Niye?”, “Niçin?”, “Neden?”, “Ne şekilde?”, “Ne kadar?”, “Ne ile?”, “Kim ile?”, “Nereye?” sorularının cevabı zarf tümlecini verir.
Örnek:
Basamakları zorlukla çıkıyordu. (Nasıl?)
Otobüsü yakalamak için o kara yolu koşmuş. (Niçin?)
Sınavı kazanmak için çok çalıştım. (Ne kadar?)
Akşam olmadan yukarı gelirsin değil mi? (Nereye?)
Uyarı:
Yön bildiren zarflar hal eklerini almaz. Hal eklerini alırsa isimleşirler cümlede dolaylı tümleç, nesne ve özne görevinde bulunabilirler.
Örnek:
İçeri gidiyorum (zarf tümleci)
İçeriye gidiyorum (Dolaylı tümleç)
Akşam olunca dışarı çıkacağım. (zarf Tümleci)
Dışarısı buz gibi olmuş. (Özne)
Dışarıya birlikte çıkalım mı? (Dolaylı tümleç)
3. YER TAMLAYICISI (Dolaylı Tümleç)
Yükleme sorulan “Kime?”, “Kimde?”, “Kimden?”; “Neye?”, “Neyde?”, “Neyden?”; “Nereye?”, “Nerede?”, “Nereden?” sorularına cevap veren ögedir.
Dolaylı tümleç “-e, -de, -den” hal eklerini alır.
Örnek:
Küçük kız iki saattir okulda ailesini bekliyordu.
Toplantıda bu konu gündeme gelmedi.
Ağacın dallarını kıran Hasan’dan bir açıklama bekliyorum.
