Fiillerde Çatı
Fiilde çatı, yüklemin özne ve nesneye göre durumunun incelenmesine denir. Fiilin çatısı incelenirken özneye ve nesneye göre incelendiği için öncelikle “öznesine göre fiil çatısı” ve “nesnesine göre fiil çatısı” olmak üzere ikiye ayrılır.
Fiil çatısı bulunurken ilk önce cümlenin yüklemini tespit etmektir. Daha sonra yüklemin fiil olup olmadığını kontrol etmeliyiz. Daha sonra özne ve nesneyi tespit etmeliyiz.
| Dikkat: Yüklemi isim olan cümlelerde çatı aranmaz. Çatı yüklemi fiil olan cümlelerde olur !!! Örnek: Bugün çok yorgunum. (isim cümlesi, çatı özelliği aranmaz.) |
A. ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
1. Etken Fiiller:
Gerçek bir öznesi olan fiillere etken fiiller denir. Gerçek özne yüklemin bildirdiği işi bizzat yapan özne demektir.
- Örnek:
- Bugün yaptığımız kazılarda Selçuklu Dönemi’ne ait kalıntılar bulduk. ( bulduk>> yüklem, bulan kim >> biz (gizli özne) Gerçek bir öznesi olduğu için etkendir.
- Araçlar ambulansa kenara çekilerek yol vermelidir. ( özne >> araçlar) Etken
- Her akşam yatmadan önce en az yarım saat kitap okumalısın. (Gizli özne >> sen) Etken
2. Edilgen Fiiller:
Gerçek bir öznesi olmayan fiillerdir. fiillere “-l, -n” ekleri getirilerek edilgen hale getirilir. Gerçekte nesne olan kelime veya kelime grubu edilgen çatılı cümlelerde özne olmadığı için özneymiş gibi görünür. Buna “sözde özne” denir. Dikkat: Edilgen çatılı cümlelerde yüklemin önüne “birisi tarafından, “başkası tarafından”getirebiliriz.
| kırdı (etken) | kırıldı (edilgen) | sevdi (etken) | sevildi (edilgen) |
| Ali ağacı kırdı. | Ağaç (başkası tarafından kırıldı. | Onu çok sevdim. | O çok sevildi. |
Edilgen fiillerin önüne başkası tarafından, birisi tarafından getirebiliriz.
Örnek: Ezan (müezzin tarafından) okundu.
Sabah erkenden kapımızın önü (birisi tarafından) süpürülmüş.
Bugün ödevler (öğrenciler tarafından) yapılmamış.
3. Dönüşlü Fiiller
Dönüşlü fiiller de edilgen fiiller gibi “-l ve -n” ekleri ile yapılır. Edilgen fiillerde işi yapan belli değil iken dönüşlü fiillerde işi yapan gerçek bir özne vardır.
Edilgen fiillerde işten etkilenen (nesne) özne gibi göründüğünden sözde özne oluyordu. Dönüşlü fiillerde işi yapan gerçek bir özne olduğu gibi özne aynı zamanda işten yine kendisi etkilenir. Yani işi yapan da işten etkilenen de aynı kelimedir.
Örnek:
Ahmet hamamda uzun uzun temizlendi. (Temizleme işini yapan Ahmet, temizlenen yine Ahmet) Dönüşlü
Virüsten kurtulmak için sokaklar ilaçlı su ile temizlendi. (Temizleme işini yapan belli değil, sokaklar ise işten etkilenen yani nesne) Edilgen
Çocuk gelen misafirlere on beş dakika kadar göründü. (Görünen çocuk) Dönüşlü
hırsızlar olaydan yarım saat sonra Atatürk Mahallesinde görüldü. (gören belli değil, birileri tarafından) Edilgen
4. İşteş Fiiller
İşteş fiiller “-ş” eki ile yapılır. yapılan işin birden fazla kişi tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını bildiren fiillerdir.
dövüş-, gülüş, görüş-, seviş-, bakış- kaçış- vb.
görüldüğü gibi yukarıdaki fiillerde özne birden fazladır.
Örnek:
Çocuk ansızın koşunca kuşlar uçuştu.
Arsa sahibi gelince çocuklar sağa sola kaçıştı.
Dikkat: “-ş” ekinin yerini bazı kelimelerde “-leş, -laş” eki de alabilmektedir.
Örnek: selamlaş-, karşılaş-, tokalaş-, bayramlaş-, mektuplaş-,
Dikkat: “-ş” eki almış her cümle işteş değildir. İşteş olması için öznenin birden fazla olması gerekir
Örnek: Uzun zaman sonra adam sakinleşti.
Araba kontrolden çıktı, ağaç ile duvarın arasına sıkıştı.
B. NESNESİNE GÖRE FİİLLER
1. Geçişsiz Fiiller
Nesne almayan / alamayan fiiller geçişsiz fiillerdir. Cümlede nesnenin olması veya olmaması bir şeyi değiştirmez. yüklem (fiil) nesne almıyorsa geçişsiz fiildir.
Dikkat: Fiilin geçişsiz olup olmadığını anlamak için yükleme “onu” sözcüğü getiririz. Eğer anlamlı oluyorsa yüklem nesne alıyordur. Anlamsız oluyorsa nesne almıyordur.
Örnek:
uyu- >> (onu) uyudu olmadığı için geçişsizdir.
büyü-
gül-
2. Geçişli Fiiller
Nesne alan / alabilen fiiller geçişsiz fiillerdir. Cümlede nesnenin olması veya olmaması bir şeyi değiştirmez. yüklem (fiil) nesne alabiliyorsa geçişli fiildir.
Dikkat: Fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için yükleme “onu” sözcüğü getiririz. Eğer anlamlı oluyorsa yüklem nesne alıyordur. Yani geçişlidir.
Örnek:
sevdi >> (onu) sevdi olduğu için geçişlidir. Nesne alır. Kimi sevdi? Annesini sevdi
bildi >> (onu / soruyu) bildi
gördü >> (onu) gördü
3. Oldurgan Fiiller
Geçişsiz bir fiile “-r, -t ve -tır” eklerinden biri getirilerek geçişli yapılırsa buna oldurgan fiil denir. Dikkat edilmesi gereken en önemli şey fiilin daha önceden geçişsiz olması, yani nesne almaması gerekir, “-r, -t ve -tır” ekleri gelince nesne alabiliyor olması gerekir.
Örnek:
uyudu >> uyu-t-tu
koştu >> koş-tur-du
baktı >> bak-tır-dı
4. Ettirgen Fiiller
Geçişli fiillere “-r, -t ve -tır” eklerinden biri getirilerek geçişlilik derecesi arttırılırsa buna ettirgen fiil denir. Dikkat edilmesi gereken en önemli şey fiilin daha önceden geçişli olması, yani nesne alması gerekir, “-r, -t ve -tır” ekleri gelince nesne alabiliyor olması gerekir.
Örnek:
sevdi >> sev-dir-di
çözdü >> çöz-dür-dü
okudu >> oku-t-tu
Dikkat: Ettirgen fiillerde işi başkasına ettirme anlamı vardır.
