Yapılarına Göre Fiiller

Yapı bakımından fiiller; basit, türemiş ve birleşik fiiller olmak üzere üç grupta incelenir.

BASİT FİİLLER

Yapım eki almamış fiillere basit fiil denir. Çekim ekleri kelimeye yeni bir anlam kazandırmadıkları için kelimeyi türetmezler. O yüzden çekim eki almış sözcükler kelimenin basitliğini değiştirmezler.

Örnekler:

Okula vaktinde giderim.   git (fiil kökü)-er(geniş zaman eki)-im   (I. tekil şahıs eki)

Yapım eki almadığı için giderim fiili basittir.

Bu ödevi bugün yapmalıyım.  fiile “malı” gereklilik kipi ve “ım” I. tekil şahıs eki gelmiştir. Bu ekler fiile gelen çekim eklerinden olduğu için kelimemiz basittir.

TÜREMİŞ FİİLLER

 

İsim veya fiil kökleri üzerine bir  ya da birden fazla yapım eki getirilerek oluşturulan fiillere türemiş fiiller denir.

Dikkat: Türemiş fiillerin kökleri sorulduğunda isim veya fiil kökü olabilir.

Örnekler:

Babam bütün sorunlarımı giderdi.  git-er- olmuş yapım eki alarak kelime yeni bir anlam kazanmıştır.

Erzaklarımız gittikçe azalıyor.  az-al-ı-yor  az isim köküdür. İsim köküne yapım eki gelerek azal- fiili türemiştir.

sev-dir-: fiilden fiil türemiş

Türemiş fiiller 2 çeşit yapım eki gelebilir bunlar:

İsimden Fiil Yapım Eki

İsimlere gelerek onları fiil yapan eklere denir.

-le: şişle– başla-, sula-, suçla-, gözle-, bekle-, karşıla-, terle–, gübrele–

-al: körel-, azal-, çoğal-, düzel–

-l: incel-, doğrul-, durul-, sivril–

-a: kana-, yaşa-, türe-, boşa–, oy(u)na-, tüne

-kır: fışkır-, haykır– , püskür-, hıçkır–

-lan: göllen-, evlen,– sulan-, dallan–

-laş: şakalaş-, dertleş-, çocuklaş–

-(a)r: morar-, karar-, yaşar– göğer–

-se: önemse-, garipse–

 

Fiilden Fiil Yapım Eki

-t: beklet-, yürüt-, anlat-, ağlat– benzet–

-(a)r: pişir-, gider-, kopar-, çıkar-, uçur-, düşür–

-l: boğul-, sarıl-, büzül-, yazıl-,

-dır: sevdir-, baktır-, yüzdür-, sordur–

-(ı)l: katıl-, yazıl-, büzül-, yapıl–

-(ı)n: giyin-, soyun-, yıkan-, dövün-, sevin–

-ı: kazı-, sürü–

-ş: dövüş-, gülüş-, görüş-

Daha Fazla bilgi İçin Yapım Çekim Ekleri

BİRLEŞİK FİİLLER

1. Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller

İsim soylu bir sözcük ile et-, eyle-, kıl-, ol-, yardımcı eylemlerin birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir.

Örnek:

Kendime çok dikkat ediyorum, umarım hasta olmam.

Henüz namaz kılmadı.

Komutan etrafındaki askerlerine durmadan bir şeyler emrediyordu.

Dikkat: Yardımcı fiil ile oluşan birleşik fiillerde ses türemesi veya düşmesi yaşanıyorsa bitişik, ses düşmesi veya türemesi yoksa ayrı yazılır.,

Örnek:

hisset-

his et-

affet-

af et-

şükür et-

şükret-

 

2. Kurallı Birleşik Fiiller

Kurallı birleşik fiiller iki fiilin birleşerek fiillere “olmasına çok az kaldı”, “olmaya devam ediyor” gibi anlamlar kazandıran birleşik fiillerdir.

Dikkat: Kurallı birleşik fiiller her zaman bitişik yazılır.

Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır.

 

Yeterlilik Fiili

fiil+ebil-” şeklinde yapılır. Eklendiği fiile ” gücü yetme, başarma, yapabilmek için izin isteme gibi anlamlar katar.

Örnek:

Bu soruları bir saatte çözebildim.

Akşam geç saatlerde evine dönebildi

Dikkat: Yeterlilik fiilinin olumsuzu özellikle geniş zaman şeklinde sorulduğunda birleşik fiil olduğu gözden kaçırılmamalıdır.

gelebilirim >> gelemem

koşabilirim >> koşamam

gelmem >> basit     gelemem>>birleşik

Koşmam >> basit   koşamam >> birleşik

 

Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiili

Fiil +”-edur-“, “-ekal-“, “-egel-” şeklinde yapılır.  Fiilin bildirdiği işin olmaya devam ettiği anlamlarını verir.

Örnek: Sen duvarı yapadur, ben de kum taşıyayım.

Biz giderken ardımızdan bakakaldı.

Bu dostluk yıllardır süregelmiş.

 

Tezlik Fiili

fiil +”-iver-” şeklinde yapılır. cümleye fiilin bildirdiği işin birden bire, ansızın, çabucak gerçekleştiği anlamını verir.

Örnek: Babam karşıma çıkıverdi.

Polis, sokağa çıkma yasağına uymayanlara cezaları yazıverdi.

Hiç beklemediğim anda bütün gerçekleri söyleyiverdi.

Kalabalık olunca elmaları bir günde toplayıverdik.

Gençler tepeye çıkıverdi.

Dikkat: Tezlik fiilleri “birden bire”, “ansızın”, “çabucak” gibi anlamlar verdiği için cümleye bu anlamda kelimeler eklemek anlatım bozukluğuna yol açar. (Gereksiz kelime kullanımı)

Örnek: Sokağı dönünce birden bire karşıma çıkıverdi.

 

Yaklaşma Fiili

Fiil + -“eyaz-” şeklinde yapılır. fiilin bildirdiği anlamın gerçekleşmesine çok az kaldığı, neredeyse gerçekleşeceği anlamlarını verir.

Örnek:  Çocuk balkondan düşeyazdı.

Önümdeki çukuru görmeyince düşeyazdım.

Dikkat: Yaklaşma fiilleri “neredeyse” “az kalsın” gibi anlamlar verdiği için cümleye bu kelimeleri de eklemek anlatım bozukluğuna yol açar. (Gereksiz kelime kullanımı)

Örnek: Çocuk açık duran pencereden az kasın düşeyazdı. (Düşeyazdı az kalsın düşüyordu anlamını verir. Az kalsın gereksiz.)

 

3. Anlamca Kaynaşmış (Deyim) Birleşik Fiiller

Kendi anlamları dışında yeni bir anlamı karşılamak için birleşmiş fiil gruplardır. Bu tür kelimeler mecazi anlamda kullanılır. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiillere örnektir.

Örnek:

Söylediklerimi can kulağı ile dinliyordu.

Taşı sıksan suyunu çıkarırsın, ayıp değil mi dilenmen.

Ona iyi bir göz dağı vermek gerek.

son girdiği işten de zarar edince aklı başına geldi.