EKLER
Sözcüklerin kök ya da gövdelerine gelerek sözcüklere yeni anlamlar kazandıran, kelimelerin anlamlarını değiştirmeden farklı işlevler kazandıran, diğer sözcüklerle anlam ilişkisi kurmaya yarayan seslere, hecelere ek denir.
Türkçede eklerle ilgili kurallar şunlardır:
- Eklerin bazıları eklendiği kelimenin anlamını değiştirir, (yapım ekleri) bazıları ise anlamını değiştirmez (çekim ekleri)
- Yapım ekleri üzerine çekim eki gelebilir, istisnalar dışında çekim ekinin üstüne yapım eki gelmez.
- Eklerin tek başlarına anlamları yoktur. Eklendiği kelimeye göre işlev kazanırlar.
- Eklerdeki ünlüler eklendiği kelimenin son hecesine uyarlar. Son hecedeki ünlü kalınsa kalın, inceyse ince, yuvarlaksa yuvarlak, düzse düz olur.
Örnek: Gel-di, duy-du
Dikkat: “-yor, -ken, -leyin, -mtrak, -gil eklerimiz ünlü uyumlarına uymazlar.
Örnek: sabah-leyin, mavi-mtrak, halam-gil, gidi-yor, koşar-ken
- Ayrıca eklerdeki ünsüz harfler de kelimenin ünsüzüne göre değişebilir. (Ünsüz benzeşmesi)
Örnek: git-ti, koş-tu
- Ekler kendinden önceki sözcüğe bitişik yazılır. “mi” soru eki/edatı ayrı yazılır.
- Ekler yapım ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır.
aa
ÇEKİM EKLERİ
Eklendiği sözcüklerin anlamını değiştirmeyen, diğer sözcüklerle anlam ilişkisi kurmasını sağlayan eklere denir. Çekim ekleri İsimlere ve fiillere gelmesine göre isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır.
İSİM ÇEKİM EKLERİ
1. Hal (durum) Ekleri
Yaklaşma (yönelme) Hali:
İsme gelerek yönelme, yaklaşma anlamı katan hal ekidir.
- Yaklaşma hal eki “-e, -a”dır.
- İsmin “e” hali diye de söylenir
Örnek: araba-y-a bindik.
Okul-a gidiyorum.
Dikkat: “-e, -a” ekimiz yönelme hal ekimiz olduğu gibi; yapım eki, zarf fiil eki ve istek kipi de olabilir karıştırmayalım. Hal eki isimlere, zarf fiil eki ve istek kipi fiillere gelen eklerimizdir.
Örnek: On ikiye yirmi kal-a yola çıktık. (zarf-fiil eki)
İstersen torbaları ben taşıy-a-yım (istek kipi)
Odunları taşırken elim kan-a– mış. (yapım eki)
Belirtme (Yükleme) Hali (-i):
İsmin “i” hali de denir. Yüklemin belirttiği kelimeyi gösterir. Yükleme sorulan “neyi”, “kimi” sorularına cevap verir. belirtme halinde bulunan kelime cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.
Örnek: Arabayı kimse görmesin diye iki sokak aşağıya park ettim. (Neyi park ettim >> arabayı)
Ağaçları iki günde bir defa sulasan yeterli.
Bulunma Hali (-de):
İsmin “de” hali de denir. Öznenin yaptığı, yüklemin bildirdiği işin gerçekleştiği yeri gösterir. Cümlede “dolaylı tümleç” görevinde bulunur. Yükleme sorulan “nerede”, “kimde” sorularına cevap verir.
Örnek: Okulda yangın tatbikatı yapıldı. (Nerede? >> okulda)
Bu adamı daha önce parkta görmüştüm.
Ayrılma Hali (-den):
İsmin “de” hali de denir. Öznenin yaptığı, yüklemin bildirdiği işin gerçekleştiği yerden veya kişiden ayrılmayı bildirir. Cümlede “dolaylı tümleç” görevinde bulunur. Yükleme sorulan “nereden”, “kimden” sorularına cevap verir.
Örnek: Bu saatte evden çıkılmaz. (Nereden çıkılmaz?>> evden)
Okula gitmediğim günlerde ödevlerimi arkadaşımdan alıyordum.
İlgi (Tamlayan) Hali (-ın):
Bir ismin başka bir isme ilgi kurmasına, bağlantı oluşturmasına denir. İlgi, bağlantı kuran bu iki isim isim tamlaması oluşturur. O yüzden bu eke “tamlama eki” veya “tamlayan eki” de denir.İlgi ekiyle kurulmuş isim tamlamalarına belirtili isim tamlaması denir.
Örnek: Sobanın kapağı kırılmış.
geçmişin hesabı, açlığın acısı, kardeşin özlemi vb.
2. Çokluk Eki
İsimler gelen “-ler” ekidir. sayıca birden fazla anlamında kullanılır.
Örnek: evler, arabalar, misafirler
Dikkat. Çokluk eki bazen çokluk anlamı dışında da kullanılabilir.
Örnek: Ayşeler tatile çıkacaklarmış. (aile)
Vali Beyler de buradaymış. (saygı)
İçinizden nice Fatihler, Kanuniler çıkacak, siz yeter ki çalışın (benzerlik)
Bir evleri var, anlatamam sana (abartma)
3. İyelik Ekleri
İsimlere gelerek varlığın kime ait olduğunu bildiren eklerdir. Sahiplik eki de denir. Özel bir eki yoktur. şahıslara göre ekler değişilik gösterir.
- İyelik eki alan bir kelimenin önüne benim, senin, onun, bizim sizin, onların zamirlerini getirebiliriz.
(benim) ev-im, (senin) ev-in, (onun) ev-i,
(bizim) ev-imiz, (sizin) ev-iniz, (onların) ev-leri
Dikkat: III. tekil ahıs iyelik eki (-i) ile hal eklerinden belirtme hal eki (-i) birbirine karıştırılmamalıdır.
Örnek: İki günde koca evi boyamışlar. (Onun evi olmadığı için hal ekidir. Ev ona ait değil.)
Babasından kalma bir evi varmış. (Onun evi olduğu için iyelik ekidir. Ev ona ait.)
4. Vasıta Eki
Vasıta eki ile edatının kelimeye birleşerek yazılmasıyla oluşur. Birleştiği kelimenin sonu sesli harf ile bitiyorsa “i” harfi düşer, kaynaştırma harfi gelir.
Örnek: Okula arabayla gittik.
Vasıta eki araç, durum, birliktelik gibi anlamlar verir.
Örnek: Ondan konuşurken saygıyla konuşuyordu. (durum)
Çocuk kalemle bütün duvarları çizmiş. (araç)
Çarşıya annemle gideceğim. (birliktelik)
5. Soru Eki
Soru eki mi soru edatı mı diye bir çok yerde tartışmalar görülmektedir. Ayrı yazıldığı için soru edatı görüşü ağır basmaktadır. Ama biz hem ekler de hem de edatlar içinde inceleyeceğiz.
- Soru eki / edatı kendinden önceki kelimeye bitişmez, ayrı yazılır.
- Kendinden önceki kelimenin ünlülerine göre ünlü uyumuna uyar. (mı, mi, mu, mü)
- soru ekinden sonra gelen ekler soru ekine/edatına bitişik yazılır.
Örnek: Toplantı biteli çok oldu mu?
Artık köye dönme vaktimiz gelmedi mi?
Sen de benim gördüklerimi görüyor musun?
FİİL ÇEKİM EKLERİ
1. Şahıs Ekleri
Fiilere gelerek fiilin bahsettiği işi kimin yaptığını bildiren eklerdir. Bu ekler bize özneyi bildirir. Cümle içerisinde özne yazılmamış bile olsa şahıs eklerinden özneyi belirleyebiriz. Eklerimizi bir örnek üzerinde görelim.
I. Tekil Şahıs: geldi-m, koşuyor-um
II. Tekil Şahıs: geldi-n, koşuyor-sun
III. Tekil Şahıs: geldi, koşuyor
I. Çoğul Şahıs: geldi-k, koşuyor-uz
II. Çoğul Şahıs: geldi-niz, koşuyor-sunuz
III. Çoğul Şahıs: geldi-ler, koşuyor-lar
2. Kip Ekleri,
Fiilere gelen haber ve dilek kipleridir.
A) HABER (BİLDİRME) KİPLERİ
- Eylemin hangi zamanda gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini bildiren zaman eklerimizdir
-
Görülen Geçmiş Zaman (-di)
Olayın geçmişte olduğunu anlatan kişinin de bu olayı yaşadığı veya şahit olduğu olayları, durumları anlatmak için kullanılan zaman kipimizdir.
Örnek: Bu yıl bahar daha erken geldi.
| ŞAHIS | OLUMLU | OLUMSUZ | ||||
| I. Tekil şahıs | geldim | gelmedin | ||||
| II. Tekil şahıs | geldin | gelmedin | ||||
| III. Tekil şahıs | geldi | gelmedi | ||||
| I. Çoğul şahıs | geldik | gelmedik | ||||
| II. Çoğul şahıs | geldiniz | gelmediniz | ||||
| III. Çoğul şahıs | geldiler | gelmediler | ||||
2. Öğrenilen Geçmiş Zaman (-miş)
Geçmişte yaşanmış ve bitmiş anlatan kişinin de başkasından duyduğu olay ve durumları anlatmak için kullandığımız haber kipimizdir.
Örnek: Henüz 8 yaşında iken yatılı okula verilmiş.
| ŞAHIS | OLUMLU | OLUMSUZ | ||||
| I. Tekil şahıs | gelmişim | gelmemişim | ||||
| II. Tekil şahıs | gelmişsin | gelmemişsin | ||||
| III. Tekil şahıs | gelmiş | gelmemiş | ||||
| I. Çoğul şahıs | gelmişiz | gelmemişiz | ||||
| II. Çoğul şahıs | gelmişsiniz | gelmemişsiniz | ||||
| III. Çoğul şahıs | gelmişler | gelmemişler | ||||
3. Şimdiki Zaman (-yor)
Şuanda yaşanan olay ve durumları anlattığımız zaman kipimizdir.
Örnek: Üç saattir yağmur yağıyor.
| ŞAHIS | OLUMLU | OLUMSUZ | ||||
| I. Tekil şahıs | geliyorum | gelmiyorum | ||||
| II. Tekil şahıs | geliyorsun | gelmiyorsun | ||||
| III. Tekil şahıs | geliyor | gelmiyor | ||||
| I. Çoğul şahıs | geliyoruz | gelmiyoruz | ||||
| II. Çoğul şahıs | geliyorsunuz | gelmiyorsunuz | ||||
| III. Çoğul şahıs | geliyorlar | gelmiyorlar | ||||
4. Gelecek Zaman (-ecek)
Henüz gerçekleşmemiş o andan sonra gerçekleşecek olayları anlattığımız zaman kipimizdir.
Örnek: Bu sıkıntılı günler birkaç aya kadar bitecek.
| ŞAHIS | OLUMLU | OLUMSUZ | ||||
| I. Tekil şahıs | geldim | gelmedin | ||||
| II. Tekil şahıs | geldin | gelmedin | ||||
| III. Tekil şahıs | geldi | gelmedi | ||||
| I. Çoğul şahıs | geldik | gelmedik | ||||
| II. Çoğul şahıs | geldiniz | gelmediniz | ||||
| III. Çoğul şahıs | geldiler | gelmediler | ||||
5. Geniş Zaman (-ar)
Geçmişte yaşanmış bugün devam etmekte olan muhtemelen gelecekte de olacak olan olay ve durumları anlattığımız zaman kipimizdir.
sürekli yaptıklarımız ve alışkanlıklarımızı anlatırken bu zaman dilimini kullanırız.
Örnek: Güneş doğudan doğar.
Akşamları erken yatar, sabahları erken kalkarım
| ŞAHIS | OLUMLU | OLUMSUZ | ||||
| I. Tekil şahıs | geldim | gelmedin | ||||
| II. Tekil şahıs | geldin | gelmedin | ||||
| III. Tekil şahıs | geldi | gelmedi | ||||
| I. Çoğul şahıs | geldik | gelmedik | ||||
| II. Çoğul şahıs | geldiniz | gelmediniz | ||||
| III. Çoğul şahıs | geldiler | gelmediler | ||||
B. DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ
Eylemlerin gerçekleşmesi ile ilgili istekleri, dilekleri anlatan kiplerimizdir.
- Dilek kiplerinde eylemin zamanı yoktur sadece tasarı, plan vardır.
- Gereklilik Kipi (-meli)
Bir işi yapmamız gerektiğini anlatan kipimizdir.
Örnek: Derslerine düzenli çalışmalısın
| ŞAHIS | OLUMLU | OLUMSUZ | ||||
| I. Tekil şahıs | gelmeliyim | gelmemeliyim | ||||
| II. Tekil şahıs | gelmelisin | gelmemelisin | ||||
| III. Tekil şahıs | gelmeli | gelmemeli | ||||
| I. Çoğul şahıs | gelmeliyiz | gelmemeliyiz | ||||
| II. Çoğul şahıs | gelmelisiniz | gelmemelisiniz | ||||
| III. Çoğul şahıs | gelmeliler | gelmemeliler | ||||
- Dilek-Şart Kipi (-se)
Bir işin gerçekleşmesinin şarta bağlandığı cümlelerdir. Bu tür cümleler iki bölümden oluşur. Birinci bölüm şart bölümü gerçekleşirse ikin bölümdeki yargı da gerçekleşir.
Örnek: Akşam olmadan ödevlerimi bitse çok iyi olacak.
| ŞAHIS | OLUMLU | OLUMSUZ | ||||
| I. Tekil şahıs | gelsem | gelmesem | ||||
| II. Tekil şahıs | gelsen | gelmesen | ||||
| III. Tekil şahıs | gelse | gelmese | ||||
| I. Çoğul şahıs | gelsek | gelmesek | ||||
| II. Çoğul şahıs | gelseniz | gelmeseniz | ||||
| III. Çoğul şahıs | gelseler | gelmeseler | ||||
İstek Kipi (-a)
bu kipi de isteklerimiz için kullanırız. gerçekleşmesini istediğimiz duygularımızı anlatırız. şart kipiyle karıştırmamalıyız.
Örnek: Küçüklerimizi sevelim, büyüklerimizi sayalım.
| ŞAHIS | OLUMLU | OLUMSUZ | ||||
| I. Tekil şahıs | geleyim | gelmeyeyim | ||||
| II. Tekil şahıs | gelesin | gelmeyesin | ||||
| III. Tekil şahıs | gele | gelmeye | ||||
| I. Çoğul şahıs | gelelim | gelmeyelim | ||||
| II. Çoğul şahıs | gelesiniz | gelmeyesiniz | ||||
| III. Çoğul şahıs | geleler | gelmeyeler | ||||
Emir Kipi
Bir şeyin yapılmasını emreden kipimizdir. özel bir ekimiz yoktur. Şahıs ekleriyle yapılr.
Not: Emir kipin I. şahıs ekleri yoktur.
Örnek: Çabuk buraya gel
| ŞAHIS | OLUMLU | OLUMSUZ | ||||
| I. Tekil şahıs | —— | —— | ||||
| II. Tekil şahıs | gel | gelme | ||||
| III. Tekil şahıs | gelsin | gelmesin | ||||
| I. Çoğul şahıs | —— | —— | ||||
| II. Çoğul şahıs | gelin | gelmeyin | ||||
| III. Çoğul şahıs | gelsinler | gelmesinler | ||||
YAPIM EKLERİ
1. İsimden İsim Yapım Eki
İsimlere gelerek onları tekrar isim yapan eklerimizdir.
–ar: beşer, altışar
lik: kalemlik, zeytinlik, yolluk, şekerlik, tuzluk, suluk, insanlık, kardeşlik
li: evli, tuzlu, şekerli , nişanlı, renkli, paralı, bilgili, saygılı
-siz: evsiz, huysuz, akılsız, şanssız, parasız, ahlaksız
-ca: duygusuzca, çılgınca, bence, yaşça, insanca
-cı: tamirci, camcı, gözcü
-cil: evcil, bencil
-cık: körpecik, kızılcık, kitapçık, dipçik
-daş: yoldaş, meslektaş, vatandaş, arkadaş, sesteş, kökteş, özdeş
-inci: üçüncü, beşinci, sonuncu
-msı: acımsı, tatlımsı, yeşilimsi
2. İsimden Fiil Yapım Eki
İsimlere gelerek onları fiil yapan eklere denir.
-le: şişle– başla-, sula-, suçla-, gözle-, bekle-, karşıla-, terle–, gübrele–
-al: körel-, azal-, çoğal-, düzel–
-l: incel-, doğrul-, durul-, sivril–
-a: kana-, yaşa-, türe-, boşa–, oy(u)na-, tüne
-kır: fışkır-, haykır– , püskür-, hıçkır–
-lan: göllen-, evlen,– sulan-, dallan–
-laş: şakalaş-, dertleş-, çocuklaş–
-(a)r: morar-, karar-, yaşar– göğer–
-se: önemse-, garipse–
3. Fiilden Fiil Yapım Eki
-t: beklet-, yürüt-, anlat-, ağlat– benzet–
-(a)r: pişir-, gider-, kopar-, çıkar-, uçur-, düşür–
-l: boğul-, sarıl-, büzül-, yazıl-,
-dır: sevdir-, baktır-, yüzdür-, sordur–
-(ı)l: katıl-, yazıl-, büzül-, yapıl–
-(ı)n: giyin-, soyun-, yıkan-, dövün-, sevin–
-ı: kazı-, sürü–
-ş: dövüş-, gülüş-, görüş-
4. Fiilden İsim Yapım Eki
Fiillere gelerek onları isim yapan eklere denir.
-im: geçim, seçim, üretim, kırım, alım, satım, verim
-gi: algı, vergi, sevgi, atkı, görgü, duygu, silgi, bilgi, gergi, örgü, sergi, algı, atkı, yazgı
-gın: kırgın, dalgın, gezgin, kızgın, tutkun, bilgin, durgun, salgın
-ı: yazı, soru, batı, gezi, kazı, sayı, çatı, sıkı, veri
-ıcı: yaratıcı, görücü, yıkıcı,temizleyici, silici, yapıcı, gidici, geçici, boğucu, bakıcı
-ecek: giyecek, yakacak
-ak: barınak, gelenek, görenek, yatak, kaçak, durak,
-aç: sayaç, büyüteç, kaldıraç
-ga: dalga, bölge, sömürge, önerge, bilge, süpürge, örme
-gan: çalışkan, girişken, dövüşken, unutkan, çekingen, atılgan
-ç: inanç, güvenç, sevinç, bağlaç
-gıç: bilgiç, dalgıç, başlangıç
-ik: çizik, çatık, kesik, açık, göçük, bıkık, kırık
-ıt: öğüt, geçit, yakıt, anıt, ölçüt
-ın: satın, yığın, akın, tütün, ekin,
-ıntı: girinti, esinti, alıntı, çarpıntı, çalıntı, çıkıntı, görüntü, döküntü, söküntü, kırıntı,
-(e)r: gelir, gider, okur, çıkar
-anak: gelenek, görenek, olanak, seçenek
-ış: bakış, dikiş, çıkış, görüş, gidiş, geliş, uçuş, alış, satış
-ma: dondurma, danışma, kazma, kırma, dolma, sarma
-mak: çakmak, ekmek, basamak, kaymak, tokmak, ilmek, yemek
-tı: belirti, uzantı, kızartı, çatırtı, takırtı
