Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler

2. Birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğ­ramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır.

a. Hayvan türlerinden birinin adıyla kurulanlar:

kılıç balığı, köpek balığı, arı kuşu, çalı kuşu, deve kuşu, muhabbet kuşu, ağustos böceği, ateş böceği, cırcır böceği, hamam böceği, ipek böceği,  uğur böceği,  sümüklü böcek, at sineği, deniz yılanı, su yılanı; Ankara keçisi,  fındık faresi, tarla faresi, yaban tav­şanı, bal arısı, Pekin ördeği vb.

b. Bitki türlerinden birinin adıyla kurulanlar:

ayrık otu, çörek otu, ökse otu, yer elması, deve dikeni, kuş üzümü, dağ armudu, şeker kamışı, Antep fıstığı, çam fıstığı, sırık fasulyesi, soya fasulyesi, Afrika menek­şesi,  şeker pancarı, kuru fasulye, kuru üzüm vb.

 

Dikkat: Çiçek dışında anlamlar taşıyan baklaçiçeği (renk), narçi­çeği (renk), suçiçeği (hastalık); ot dışında anlamlar taşıyan ağızotu (barut), sıçanotu (arsenik); ses düşmesine uğramış olan çöreotu ve yazımı gelenekleşmiş olan semizotu, dereotu bitişik yazılır.

c. Nesne, eşya ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler:

alçı taşı, bileği taşı, çakmak taşı,  ki­reç taşı, lüle taşı, Oltu taşı, arap sabunu, el sabunu; kahve değirmeni, yel değirmeni; kahve dolabı, Frenk gömleği, İngiliz anahtarı, alt geçit, tüp geçit, üst geçit, dolma kalem, dönme dolap, kesme kaya, toplu iğne, lokman ruhu, nane ruhu, tuz ruhu vb.

ç. Yol ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler:

Arnavut kaldırımı; çevre yolu, deniz yolu, hava yolu, kara yolu, keçi yolu; köprü yol vb.

d. Durum, olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler:

açık oturum, açık öğretim, ana dili, Ay tutulması, baş ağrısı (hastalık), baş belası, baş dönmesi, çıkış yolu, çözüm yolu, dil birliği, din birliği, güç birliği, iş birliği, iş bölümü, madde başı, ses uyumu, yer çekimi vb.

e. Bilim ve bilgi sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: 

anlam bilimi, dil bilimi, edebiyat bilimi, gök bilimi, halk bilimi, ruh bilimi, toplum bilimi, toprak bilimi, yer bilimi; dil bilgisi, halk bilgisi, ses bil­gisi, şekil bilgisi vb.

f. Yiyecek, içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler:

talaş böreği; ba­dem yağı, kuyruk yağı; arpa suyu, maden suyu; tulum peyniri, beyaz peynir; Adana kebabı, tas kebabı; İnegöl köftesi, İzmir köftesi, kestane şekeri,çiğ köfte,kesme şeker vb.

ğ. Gök cisimleri: 

Çoban Yıldızı, Kervan Yıldızı, Kutup Yıldızı, kuy­ruklu yıldız; gök taşı, hava taşı, meteor taşı vb.

h. Organ veya organ yerine geçen sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler: 

elmacık kemiği; serçe parmak,  azı dişi, kepçe kulak vb.

ı. Benzetme yoluyla insanın bir niteliğini anlatmak üzere bitki, hay­van ve nesne adlarıyla kurulan birleşik kelimeler: 

eski toprak, çetin ceviz, çöpsüz üzüm, eski kurt vb.

i. Zamanla ilgili birleşik kelimeler: 

bağ bozumu, gece yarısı, gün or­tası, hafta başı, hafta sonu vb.

3. -r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır: 

görünmez kaza, çekilmez çile, bakar kör, çalar saat, çıkar yol, tükenmez kalem, uçan daire vb.

4. Renk sözü veya renklerden birinin adıyla kurulmuş isim tamlaması yapısındaki renk adları ayrı yazılır: 

duman rengi, gümüş rengi, portakal rengi, saman rengi; ateş kırmızısı, boncuk mavisi, çivit mavisi, gece mavisi, limon sa­rısı, safra yeşili, süt kırı vb.

Dikkat: kahverengi kelimesi bitişik yazılır.

5. Rengin tonunu belirtmek üzere renkten önce kullanılan sıfatlar ayrı yazılır: 

açık sarı, açık mor, kirli sarı, koyu kırmızı, koyu yeşil vb.

6. Yer adlarında kullanılan batı, doğu, güney, kuzey, güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu, aşağı, yukarı, orta, iç, yakın, uzak kelimeleri ayrı yazılır: 

Batı Anadolu, Doğu Avrupa, Güney Afrika, Uzak Doğu vb.

7. Kişi adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy vb. yer ve kuruluş adlarında, sondaki unvanlar hariç şahıs adları ayrı yazılır:

Yunus Emre Mahallesi; Gazi Mustafa Kemal Bulvarı, Süleyman Demirel Bulvarı, Koca Mustafapaşa Mahallesi vb.

8. Dış, iç, sıra sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:

yasa dışı, çağ dışı, kanun dışı, ceviz içi, hafta içi, yurt içi; aklı sıra, ardın sıra, peşi sıra, yanı sıra vb.

9. Somut olarak yer belirten alt ve üst sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: 

su altı, yer altı (yüzey); dam üstü, tepe üstü (en yüksek nokta) vb.

10. Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: 

alt yazı; üst kat, üst küme; ana bilim dalı, ana dili, ön söz, ön yargı; a art niyet; arka plan,  yan cümle, karşı cephe, iç savaş, dış güçler, orta kulak, orta oyunu, peşin fikir vb.