SES OLAYLARI
Ses olayı, bir kelime ek alırken her zaman görülmeyen bazı durumlarda meydana gelen farklılıklara denir. Genel olarak ses olaylarını incelerken kelimeye ek getirilirken veya birleştirilirken yeni bir ses türemiş mi, düşmüş mü veya değişikliğe mi uğramış buna dikkat edilir, buna göre isim verilir.
ÜNLÜLERİN ÖZELLİKLERİ
Ünlüler harflerin çıkış yerlerine, çenenin ve dudakların durumuna göre kalın – ince, düz- yuvarlak ve geniş – dar olmak üzere sınıflandırılır.
Kalın ünlüler: a, ı, o, u
İnce ünlüler: e, i, ö, ü
Düz ünlüler: a, e, ı, i
Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
Geniş ünlüler: a, e, o, ö
Dar ünlüler: ı, i, u, ü
Ünlü Türemesi:
Bazı kelimeler ek alırken ek ile kelime arasında bir ünlü harf ortaya çıkar, türer. Buna ünlü türemesi denir. Özellikle isimlere gelen küçültme (-cik)eklerinde görülür.
Örnek:
- bir-i-cik,
- az-ı-cık,
- genc-ecik
- gül-ü-cük
- öp-ü-cük
- dar-a-cık
Ünlü Düşmesi
Bazı kelimeler ek alırken veya birleşirken orta hecede kalan dar ünlü vurgusuzluktan dolayı düşer. Buna ünlü düşmesi denir. Her ünlü bir hece olduğu için hece düşmesi de denir.
Örnek:
- ağız-ağzı
- Burun – burnu
- Göğüs – göğsü
- akıl – aklı
- Burun – burnu
- Çevir – çevre
- Sabır – sabrı
- Gönül – gönlü
- Sıyır – sıyrık
- Sarı – sararmak
- Oyun – oynamak
- Koku – koklamak
- Emir – emretmek
Ünlü Daralması:
Sonu geniş ünlüyle biten bir kelimeye “-y” ile başlayan (özellikle –yor eki) bir ek gelirse geniş olan “a,e” daralarak “ı,i,u,ü” ye dönüşür. Geniş ünlüler dar ünlüye dönüştüğü için buna ünlü daralması denir.
- Bekle-yor bekliyor
- Gözle-yor gözlüyor
- Bilme-yor bilmiyor
- Ağla-yor ağlıyor
- Kokla-yor kokluyor
Ünsüzler ile ilgili Özellikleri
Sert Sessizler: f,s,t,k,ç,ş,h,p (fıstıkçı şahap)
Sert Süreksizler: k,t,ç,p (ketçap)
Yumuşak Süreksizler: b,c,d,g
Ünsüz Benzeşmesi (ünsüz Sertleşmesi):
Sonu sert sessizle (f,s,t,k,ç,ş,h,p) biten bir kelimeye “-c, -d, -g” ile başlayan bir ek gelirse, sert ve yumuşak harflerin telaffuzu zor olduğu için yumuşak olan sesler sertleşerek “ç,t,k” dönüşür(). Buna ünsüz sertleşmesi denir.
Örnek:
- Kitap-çı
- Aş-çı
- Ağaç-tan
- Çalış-kan
- Kaçış-tı
Ünsüz Yumuşaması:
Sonu p,ç,t,k ile biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek gelirse, p,ç,t,k yumuşayarak b,c,d,g/ğ dönüşür. Buna ünsüz yumuşaması veya ünsüz değişimi denir.
Örnek:
- Ağaç – ağacı
- Dolap – dolabı
- Sandık – sandığı
- Renk – rengi
Dikkat: Tek heceli kelimelerin sonundaki p,ç,t,k çoğunlukla yumuşamaz. Yumuşamaya aykırı sözcük bulunmaktadır şeklinde sorulur.
Et – eti, iç- içi, saç- saçı, kök – kökü, ip -ipi
Ünsüz Türemesi:
Arapçadan dilimize giren bazı kelimelerin sonunda çift ünsüz bulunur. Bu ünsüzler Türkçede telaffuz edilmez. Kelime ek aldığında ya da birleştiğinde bu ses ortaya çıkar. Buna ünsüz türemesi denir.
- Örnek:
- His – hissetmek
- Af – affetmek
- Zan – zannımca
- Ret – reddetmek
Ünsüz Düşmesi:
“k” ünsüzüyle biten kimi sözcükler, ek aldığında sözcüğün sonundaki bu ünsüz düşer. Buna ünsüz düşmesi denir.
- Yüksek – yüksel-
- Küçük – küçücük
- Ufak – ufacık
- Seyrek – seyrel-
Kaynaştırma:
Ünlü ile biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek gelirse, iki ünlü yan yana gelemeyeceği için araya “y,ş,s,n” (yaşasın) harflerinden bir girer. Bu harflere kaynaştırma ünsüzü denir.
Örnek:
- kapı-y-ı
- araba-s-ı
- ev-i-n
Not: Kaynaştırma harflerini doğru bir şekilde tespit edebilmek için aynı eki sonu ünsüz ile biten bir kelimeye de getiririz. Eğer “y,ş,s,n” harfleri ekin orijinalinde var olan bir harf ise her zaman gelmelidir. Ünsüzle biten bir kelimeye getirilince kayboluyorsa kaynaştırma harfidir.
Örnek: Oda-y-ı süsledik. > Ev-i süsledik (y harfi kaynaştırmadır.)
n>m Değişmesi:
n sesi diş sesidir. m sesi ise dudak sesidir. n sesinden (diş sesi) hemen sonra gelen b (dudak sesi) söylenmesi oldukça zordur. “b” sesinden önceki “n” sesini dilimiz yine bir dudak harfi olan “m” sesine dönüştürür. Buna n>m değişimi denir.
- kanbur > kambur
- tanbur >tanbur
- sünbül >sünbül
Dikkat: Bazı özel isimlerde ve sayı bildiren bazı kelimelerde “b” sesinden önce “n” sesi gelebilir.
Örnek: İstanbul, Safranbolu, binbaşı, onbaşı
Ulama:
Sonu sessiz ile biten bir kelimeden sonra sesli ile başlayan bir kelime gelirse okurken bu iki kelime birleştirilerek okunur. Buna ulama denir.
Örnek: Çatma kurban olayım çehreni ey nazlı hilal
Dikkat: Arasında noktalama işareti olan kelimelerde ulama olmaz.
