CÜMLE TÜRLERİ

 

YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER

Cümleler yüklemine göre, göre iki çeşittir. Bunlar fiil ve isim cümleleridir.

Fiil (Eylem) Cümlesi

Yüklemi çekimli bir fiilden oluşan cümlelere fiil (eylem) cümlesi denir.

Örnek:

• Terli terli soğuk su içilmez.
  cümlesinde “içmek” fiildir. Yüklem fiil olduğu için bu cümle yüklemine göre fiil cümlesidir.
• Fiil cümlelerini “-mak, -mek” mastar ekini kullanarak belirleyebiliriz. Bildiğiniz gibi bu ek sadece fiillere gelmektedir. O hâlde bir sözcüğe “-mak, -mek” getirebiliyorsak, o sözcük fiildir.

 

 UYARI  Bir sözcüğün isim mi, fiil mi olduğunu anlamak için, o sözcüğün yapım eki almış son hâline bakmalıyız. 

Örnek: sev-gi kelimesi sev fiilinden türemiş bir isimdir.

Dedesi doksan yaşına kadar yaşamış.    (Fiil cümlesi)    yaş: isim    yaş-a- fiil

 

İsim (Ad) Cümlesi

Yüklemi isim olan cümlelere isim (ad) cümlesi denir. İsim cümlelerinde yüklem ek eylemle çekimlenmiş isim ve isim soylu kelimelerdir.

İnsanı bu dünyada vazgeçilmez yapan en büyük özellik sevgidir.

Sevmek insanın doğasında vardır.

Dikkat: var kelimesi bulunmak anlamında kullanılıyorsa isim; varmak, ulaşmak anlamında kullanılıyorsa fiildir.

Dikkat: Bazı kelimelerin hem isim hem de fiil şekli olabilir. Cümleyi tamamen okuyarak cümlede hangi anlamda kullanıldığı iyi tespit edilmelidir.

Dikkat: İsim cümlelerinin olumsuzu değil, yok gibi  kelimelerle yapılırken fiil cümlelerinin olumsuzu değil ile yapılır.

Örnek: İçinde nereden geldiğini bilmediğim korku var. / korku yok  (İsim)

Sabaha kadar süren zorlu bir yolculuktan sonra köye ulaştık. / ulaşmadık (Fiil)

Bu film son yıllarda vizyona giren en kötü film. /en kötü film değil (İsim)7

 

YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER

Ögelerin dizilişine göre cümleler şeklinde de söylenebilir. Cümlenin yüklemi sonda ise kurallı cümle, sonda değilse devrik cümle denir.

 Kurallı (Düz) Cümle

Yüklemi sonda olan cümlelere kurallı cümle denir.

Örnek: Senin sevgi dolu bir kalbin var.

Bu sene yaz erken geldi.

Devrik Cümle

Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir. Özellikle şiir dilinde ve anlatımda monotonluğu kırmak için devrik cümleler kullanılır.

Sınav sonuçlarına bakılırsa bu sene de sınıfı geçemeyeceğim galiba.

Güzelleşmekte her geçen günüm.

Eksiltili Cümle: 

Yüklemi olmayan, söylenmeyen cümlelere denir. Eksiltili cümlelerin sonuna üç nokta (…) konur

Örnek: Bu zor günlerimde bari sen…

 

ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

Olumlu Cümle:

Cümlede yüklemin bildirdiği yargının gerçekleştiği cümleler olumlu cümlelerdir.

Örnek: Bu mevsimde buralarda yağmurlar ara vermeden yağar.

Dikkat: Yüklemin bildirdiği işin kötü, olumsuz bir davranış olması bir şeyi değiştirmez. yüklemin bildirdiği iş yapılıyorsa olumludur.

Örnek: Adam dilenmeye direnen çocukları acımasızca dövüyordu.

 

Olumsuz Cümle

Yüklemin bildirdiği yargının gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuzdur. Fiil cümlelerinin olumsuzu   (me, -ma) eki ile , isim cümlelerinin olumsuzu ise değil ve yok kelimeleri ile yapılır.

Sınavdaki sorulardan iki tanesini yapamadım.

Bütün bu yaşananlar yalnızca benim suçum değil.

Dikkat: Olumlu ve olumsuz cümle soruları yapıca olumlu /olumsuz, anlamca olumlu /olumsuz şeklinde gelebilmektedir. Bu tür sorularda cümlenin yapısını ayrı anlamını ayrı değerlendirmemiz gerekir.

Örnek: Sağlıklı beslenenler ve spor yapanlar hastalıklara kolay kolay yakalanmazlar.

(Yapıca: olumsuz, anlamca: olumlu)

Hiç düşünmeden babasının sekiz yılda biriktirerek traktör hayali kurduğu parayı çaldı.

(yapıca olumlu fiilin bildirdiği işin gerçekleştiği görülüyor, anlamca olumsuz )

 

Soru Cümlesi

Soru soran, karşıdakinden bir cevap bekleyen cümlelerdir.

Örnek: Bu yaz ekinleri biçmek için biçerdöver gelmeyecek mi?

Aranızdan hanginiz bu soruyu çözebilecek?

 

 

Ünlem Cümlesi

Sevinç, hayret, şaşma, seslenme gibi ünlem unsuru içeren cümlelere denir.

• Aslanım, sonunda başaracağız!
• Aman bir hata yapmayalım!
• Oğlum , beni biraz daha dikkatli dinle!

 

 

 

YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

 

Basit Cümle 

İçerisinde tek bir yargı bulunan cümlelere denir. Başka bir deyişle içinde tek bir yüklem olan, fiilimsi bulunmayan cümlelerdir.

Hasan Amca son günlerde daha bir huzursuz görünüyor.

Not: Cümlenin uzunluğu ya da kısalığı cümlenin basitliğini etkilemez.

 

Birleşik Cümle

Tek bir yüklemi ve yükleme bağlı bir yan cümleciği bulunan cümlelerdir. Birleşik cümlelerde birden fazla yargı vardır ama tek bir yüklem vardır.

Yüklemin bulunduğu cümleye temel cümle, Yargının bulunduğu cümleye yan cümle denir.

Örnek: Sonbahar gelince sararan yaprakları akşama kadar zor süpürdük. (Cümlede üç yargı vardır: gelince, sararan ve süpürdük. sararan yüklem değildir, fiilimsidir.)

Dikkat: İçinde fiilimsi bulunan cümleler birleşik cümledir.

• Girişik Birleşik Cümle 

Yan cümlesinde fiilimsi bulunan cümlelere denir.

Örnek: Herkes hazırlanınca haber verin.   (herkes hazırlanınca: yan cümle,  haber verin: temel cümle)

Prizlerde unutulan kablolar yangına sebep olabilir.

• Ki’li Birleşik Cümle 

İki yargı bulunan ve yargıların birbirine ki bağlacı ile bağlandığı cümlelere ki’li birleşik cümle denir.

Örnek: Akşam geç vakitte eve dönüyordum ki önümdeki dolmuşta onu gördüm.

• Şartlı Birleşik Cümle

Birleşik cümlelerde yan cümlenin temel cümleye şartla bağlandığı cümlelere şartlı birleşik cümle denir.

Örnek: Eğer bu konuyu anlamadıysan konuyu  bir daha tekrar etmelisin.

Örnek soruları bir daha incelersen benim ne dediğimi daha iyi anlayacaksın.

 

Sıralı Cümle 

Birden çok cümlenin birbirine virgül (,) veya noktalı virgül (;) ile bağlandığı cümlelere denir. Sıralı cümlelerde birden fazla yüklem yani birden fazla cümle vardır.

Örnek: Akşam 10 gibi eve birlikte döndük, daha sonra onu bir daha görmedim.

Sabah gün doğmadan yola düşüyor, akşam hava karardıktan sonra eve geliyordu.

Not: Sıralı cümleyi oluşturan cümleler basit ya da birleşik olabilir. Önemli olan birden fazla cümlenin olmasıdır.

• Bağımlı Sıralı Cümle

Sıralı cümlelerde bir ögenin ortak olması durumunda bağımlı sıralı cümle deriz.

Örnek: Sessizce merdivenleri çıktı, kimseye görünmeden odasına geçti.  (Ortak öge özne)

•  Bağımsız Sıralı Cümle

Bu tür cümlelerde bir ortaklık vardır ama ortak bir ögesi yoktur.

Örnek: Hava kararmaya başlamıştı, sokaklarda kimse kalmamıştı.

Bu sınav biraz zor olmuş, öğrenciler zorlanacaklar

 

Bağlı Cümle

Sıralı cümlelerin birbirine bağlaçla bağlandığı cümlelere bağlı cümle veya bağlı sıralı cümle denir.

Örnek: Sabahları erken kalkan ama hiçbir iş yapmaz.

Onu dün gördüm ama bana bir şey anlatmadı.

Dikkat: içinde bağlaç olan her cümle bağlı cümle değildir.  Bağlı cümle bir sıralı cümledir. içinde en az iki cümle vardır ve bu cümleler bağlaç ile birbirine bağlamıştır.

 

CÜMLE TÜRLERİ ÖLÇME SORULARI

•